της Αλίκης Δημητρίου
( το παρακάτω κείμενο μου είναι βασισμένο σε άρθρο του Ομότιμου καθηγητή Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ζυρίχης, Walter Burkert με τίτλο : Greek Margins: Mysteries of Samothrace, 2002)
Η Σαμοθράκη, το νησί των πιο λαμπρών κι πανάρχαιων Μυστηρίων των Μεγάλων Θεών, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη απ. 579 λεγόταν κι Λευκωσία πολύ πριν ονομαστεί Σαόννησος κι μετά Σαμοθράκη…Λευκωσία βέβαια με την έννοια την Λευκής Ουσίας / Οσίας αφού όποιος δεχόταν Μύηση στα Μυστήρια γινόταν κατά κάποιο τρόπο όσιος…Στα πλαίσια μίας ανάρτησης πάντα, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τη σχέση της Λευκωσίας- Σαμοθράκης με την Λευκοθέα κόρη του Κάδμου, τους Καβείρους τη θέα Αφροδίτη κι τη Κύπρο… Με λίγα λόγια η Κύπρος κι η Σαμοθράκη από τα πολύ πανάρχαια χρόνια ήσαν ήδη αρκετά στενά συνδεδεμένες…
Κατά πρώτον, στην εποχή του Χαλκού έχει βρεθεί οικισμός στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού ο οποίος έχει σχέσεις με οικιστικές εγκαταστάσεις στη Λήμνο, Λέσβο και Τροία. Μία σειρά Μινωικών σφραγίδων και μενταγιόν έχουν βρεθεί στη Σαμοθράκη μερικά με σημάδια της Γραμμικής Α. Αυτό σημαίνει ότι η Σαμοθράκη ήταν ένας σπουδαίος εμπορικός σταθμός ήδη από την Μέση εποχή του Χαλκού στο δρόμο από τη Κρήτη προς τα Δαρδανέλια. Η σημασία του θαλάσσιου δρόμου μέσω των Δαρδανελλίων έχει φωτιστεί εξάλλου από τα ευρήματα του Manfred Korfmann στο λιμάνι της Τροίας. Το μοναδικό κάστρο της Τροίας κατά την εποχή του Χαλκού αναπτύχθηκε ακριβώς διότι τα πλοία κατευθυνόμενα προς τα Στενά θα έπρεπε να περιμένουν για ευνοϊκούς ανέμους. Βρίσκουμε σχέση Κρήτης- Σαμοθράκης- Τροίας καθιερωμένη από τη Μέση εποχή του Χαλκού ( δες Σκαμανδρος , Ίδη, Τευκρίδες ως πρόγονοι των Τρώων).Κι βέβαια η Κύπρος ως η χαλκοφόρος περιοχή παίζει επίσης ένα σημαντικό ρόλο στο τρίγωνο αυτό που διαφαίνεται μέσω των πολιτισμικών καταλοίπων που θα διαπιστωθούν παρακάτω…
Η αρχαιότερη γραμματειακή μαρτυρία για τη Σαμοθράκη ως θρησκευτικό κέντρο είναι έμμεση. Το 1915 δημοσιεύτηκε ο Πάπυρος της Οξυρρύγχου Αρ. 1359 με αποσπάσματα Ησιοδικών Καταλόγων. Σε μία σελίδα εμφανίζεται η Ηλέκτρα, οι αδερφοί της Δάρδανος και Ηετίων και οι Εριχθόνιος και Ίλος βασιλείς της Τροίας. Η μυθολογία της Σαμοθράκης ( Ηλέκτρα, Ηετίων, Δάρδανος) περιλαμβανόταν ήδη στο Ησιόδειο ποίημα. Ο Ηετίων είχε σχέση με τη Δήμητρα ( Δήμητρος πολύφορβης εις λέχος ήλθε), κι αυτό είχε ως συνέπεια το θάνατο του. Ο Δάρδανος άφησε την Σαμοθράκη για να γίνει ο πρόγονος των Τρώων βασιλέων. Άρα η Σαμοθράκη είναι το νησί που οι Θεοί συνάντησαν τους ανθρώπους…Ο Ηετίων κι αργότερα Ιασίων είναι ο κύριος ιδρυτής των Μυστηρίων.Κατά την εκδοχή του Ελλάνικου η Ηλέκτρα σύντροφος του Δία γέννησε τον Δάρδανο κι τον Ηετίωνα…Να σημειωθεί επίσης ότι από άλλες πηγές λέγεται ότι το ιερό ιδρύθηκε από την Αμαζόνα Μύρινα για τη Μεγάλη Μητέρα Θεά ( όταν την έσωσε από θαλασσοταραχή) κι η Αρχιέρεια εκεί ονομαζόταν Κυβέλη η Σίβυλλα . Ο ρόλος της Μεγάλης Μητέρας είναι βεβαίως καθοριστικός σε αυτά τα Μυστήρια είτε ως Ρέα/Δήμητρα ,Αξιόκερσος κλπ..
Επιπρόσθετοι Μύθοι που μαρτυρούνται αφορούν την σχέση του Κάδμου καί της συζύγου του Αρμονίας με την Σαμοθράκη και ο γάμος τους λέγεται ότι γιορτάστηκε εκεί παρουσία όλων των Θεών. Αυτό φαίνεται να ακολουθεί κι η ιστορία του γάμου του Πηλέα με τη Θέτιδα όπως παρουσιάζεται στα Κύπρια Έπη. Οι Πύλες της Ηλέκτρας στις Θήβες φαίνεται να επιβεβαιώνουν τις σχέσεις με την Ηλέκτρα της Σαμοθράκης τη πεθερά του Κάδμου ( Ηλέκτρα = η λαμπερή)
Μετά την αρχική μύηση στα Μυστήρια των Μεγάλων Θεών ο μυημένος αποκτούσε την προστασία Τους όπως κι προστασία στη θάλασσα κι μία ευδαιμονούσα μεταθανάτια ζωή όπως μας τονίζει ο Ορφέας στα Αργοναυτικά του.Κατά τη διάρκεια της τελετής ο μυούμενος λάμβανε μία ερυθρά ζώνη η οποία δενόταν γύρω από τη μέση κι είχε χρήση προστατευτικού φυλαχτού.Η πληροφορία για τη Σαμοθρακική μύηση προέρχεται από τα Σχόλια στον Απολλώνιο Ρόδιο στο πλαισίο της Αργοναυτικής Εκστρατείας ” τας τελετάς τας εν Σαμοθρακήι αγομένας, ας ει τις μυηθείη, εν τοις κατά θάλασσαν χειμώσι διασώζεται. Και Οδυσσέα δε φασί μεμυημένον εν Σαμοθρακιήι χρήσασθαι τωι κρήδεμνωι αντί ταινίας περί γαρ την κοιλίαν οι μεμυημένοι ταινίας άπτουσι πορφυράς…”Λένε λοιπόν ότι ο Οδυσσέας όντας μύστης και χρησιμοποιώντας το πέπλο της Λευκοθέας/Λευκής Ουσίας/ Οσίας/ Λευκωσίας, Θεάς του υγρού στοιχείου κι Καβείρια αντανάκλαση, σώθηκε από τη καταιγίδα στη θάλασσα, βάζοντας το σωστικό πέπλο κάτω από την κοιλιά του… Οδ. ε, 365-385( Σύμβολο της επίγειας ζωής το Ποσειδώνιο βασίλειο της θάλασσας)
Ποιά όμως είναι η Λευκοθέα που πριν ονομαζόταν Ινώ;Είναι η Κόρη του Κάδμου καί της Αρμονίας που σχετίζονται άμεσα όπως έχω αναφέρει με τη Σαμοθράκη κι τα Μυστήρια της.Η αδερφή της Σεμέλη ήταν μητέρα του Διονύσου και η ίδια η Ινώ υπήρξε κουροτρόφος/ θετή μητέρα του Διονύσου με το θάνατο της μητέρας του. Ο Ησύχιος αναφέρει και μία λήμνια γιορτή τα Ινύνια που εντασσόταν ΣΤΟ ΚΥΚΛΟ ΤΩΝ ΚΑΒΕΙΡΩΝ.Ως θεότητα της θάλασσας η Λευκοθέα, η Θεά του Αφρού των κυμάτων ( πρβλ Αφροδίτη), σώζει τον πολύπλαγκτον Οδυσσέα.Η Ινώ υπήρξε πανάρχαιη θεότητα της βλάστησης συνδεδεμένη με τελετουργικά ανανέωσης.Εξάλλου η πτώση της στη θάλασσα ( διπλή υπόσταση: χθόνια κι ουράνια), και η αλλαγή του ονόματος της αποκαλύπτουν τη μυητική γονιμοποιό τελετή των δυνάμεων αναπαραγωγής κι καθαρμού.Σε γιορτές προς τιμήν της Ινώς, το ξόανο της ριχνόταν στη θάλασσα για να καθαριστεί κι να αναδυθεί ως Λευκοθέα ( ουράνια μετουσίωση).
Η Ελληνική Μυθολογία ( όπως έχω ήδη αναφέρει σε παλαιότερη ανάρτηση), συνδέει τη κυπριακή Λευκωσία με το υδάτινο στοιχείο ως μία Σειρήνα κόρη του ποτάμιου Θεού Αχελώου. Ο Αχελώος όπως κι ο Πρωτέας στην Οδύσσεια είχε την ιδιότητα να αλλάζει συνεχώς μορφές κι όταν ο Ηρακλής του απέκοψε το δεξί του κέρατο, από το αίμα που χύθηκε γεννήθηκαν οι Σειρήνες. Οι Σειρήνες όμως δεν σχετίζονται μόνο με το ύδωρ αλλά κι με τον Έρωτα ως θελκτικές παρουσίες κι με τον Άδη..Κατά τον μύθο οι Σειρήνες ήταν συνοδοί της Περσεφόνης. Όταν την Περσεφόνη την απήγαγε ο Άδης η μητέρα της Δήμητρα τους έδωσε σώμα πτηνών για να την βοηθήσουν στην αναζήτηση. Όταν πλέον δεν κατάφεραν να την βρουν εγκαταστάθηκαν σε ένα νησί από όπου με το πανέμορφο τραγούδι τους προσείλκυαν τους ναύτες των πλοίων που πλησίαζαν στην περιοχή τους και προκαλούσαν στην συνέχεια την καταστροφή τους.
Η Σαμοθράκη- Λευκωσία – Λευκοθέα είναι μια ακόμη έκφανση της Θεάς Αφροδίτης ως Μεγάλης Μητέρας; Ας σημειωθεί ότι η Αφροδίτη συνλατρευόταν με τους Καβείρους ως Θεά Ζηρυνθία Αφροδίτη την οποία αναπαριστάνουν σε μερικά παράξενα αγαλματάκια που βρέθηκαν σε τάφους, γυμνή και με τρία στήθη…Η Αφροδίτη Ποντία, Πελαγία, Λιμενία, Ευπλοία μπορεί να είναι κι Λευκοθέα… Λευκωσία..ΛΙΣΣΟΜΑΙ ΣΕ ΚΥΠΡΙ, ΘΕΑ ΔΟΣ ΕΥΠΛΟΗΣΑΙΑΜΦΙ ΔΕ ΠΟΝΤΟΣ ΔΕΙΜΑΙΝΕΙ ΛΙΠΑΡΟΝ ΔΕΡΚΟΜΕΝΟΣ ΞΟΑΝΟΝ…
Μικρά αγαλματάκια της Θεάς φαίνεται να συνήθιζαν να έχουν στα καράβια τους οι ναυτικοί κι να τα επικαλούνται σε ώρες κινδύνου.Από διηγήσεις αρχαίων συγγραφέων σώζονται διάφορα επεισόδια που αναφέρονται σε σωτηρία ναυτικών όπως τα παρακάτω: οι ναυτικοί σώθηκαν αφού προσευχήθηκαν σε αγαλματάκι της Θεάς που είχε αγοραστεί λίγο πριν από την Πάφο.Σε άλλο επεισόδιο η ίδια η Αφροδίτη είχε εμφανιστεί σε ιδιοκτήτη καραβιού που φόρτωνε εμπορεύματα και τον διέταξε να γεμίσει το καράβι του μόνο με πόσιμο νερό πριν αναχωρήσει.Ενώ βρισκόταν στο πέλαγος επικράτησε μεγάλη νηνεμία με αποτέλεσμα να ακινητοποιηθεί το πλοίο του. Όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος, η ενέργεια της Αφροδίτης αποσκοπούσε στο να σώσει τους διψασμένους ναυτικούς ( δες Δεξικρέων – Πλουτάρχου Ηθικά)Επιπλέον, όπως και στις τελετές για την Ινώ Λευκοθέα έτσι κι για την Αφροδίτη, οι μετέχοντες κατέβαιναν στη θάλασσα όπου λούζονταν για σκοπούς εξαγνισμού ( εις άλα δίαν, πρβλ Θεοφάνεια, αγιασμός των υδάτων κλπ)
Συνοψίζοντας, το όνομα της Λευκωσίας όπως έχω καταδείξει συνδέεται με την Λευκοθέα Καβείρια Αφροδίτη , υποδεικνύοντας ταυτόχρονα τη στενή σχέση της Κύπρου με τον υπόλοιπο ελληνικό χώρο κατά την πολύ πανάρχαιη εποχή. Ένα τοπωνύμιο, ένα κατάλοιπο μπορεί να μας οδηγήσει σε συναρπαστικά ταξίδια του χρόνου μεταφέροντας συνάμα κι τα στοιχεία που τροφοδοτούν την αέναη συνέχεια της Ελληνικής Ψυχής…
Ορφικός Ύμνος ΛευκοθέαςΛευκοθέην καλέω Καδμηίδα, δαίμονα σεμνήν,εὐδύνατον, θρέπτειραν ἐυστεφάνου Διονύσου.κλῦθι, θεά, πόντοιο βαθυστέρνου μεδέουσα,κύμασι τερπομένη, θνητῶν σώτειρα μεγίστη·ἐν σοὶ γὰρ νηῶν πελαγοδρόμος ἄστατος ὁρμή,μούνη δὲ θνητῶν οἰκτρὸν μόρον εἰν ἁλὶ λύεις,οἷς ἂν ἐφορμαίνουσα φίλη σωτήριος ἔλθῃς.ἀλλά, θεὰ δέσποινα, μόλοις ἐπαρωγὸς ἐοῦσανηυσὶν ἐπ’ εὐσέλμοις σωτήριος εὔφρονι βουλῇ,μύσταις ἐν πόντῳ ναυσίδρομον οὖρον ἄγουσα.