Γράφει ο Παναγιώτης Ευριπίδου
Πολιτικός Επιστήμων
Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε χαρακτηριστεί για την πολιτική και διπλωματική κυρίως αντιπαράθεση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής ενάντια στην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Ήταν μία ιδεολογική αναμέτρηση του Κομμουνισμού με τον Καπιταλισμό, για το ποιο ιδεολογικό – οικονομικό σύστημα μπορούσε να λειτουργήσει καλύτερα.
Μέσα από τις δύο αυτές σύγχρονες αυτοκρατορίες, διαμορφώθηκε μία γεωγραφική και στρατιωτική αντιπαράθεση, η οποία χώρισε την Ευρώπη και την Γερμανία σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα για ένα χρονικό διάστημα περίπου 40 χρόνων. Στην γεωπολιτική σκακιέρα, υπήρξε ένας συνεχής αγώνας με στόχο τον έλεγχο του Τρίτου Κόσμου, ενώ οι δύο υλικοί αυτοί πολιτισμοί επέμεναν ότι εκπροσωπούσαν το μέλλον με σκοπό να διαμορφώσουν ένα μονοπολικό διεθνές οικονομικό σύστημα διαμορφωμένο στα μέτρα τους.
Με βάση τα ποιο πάνω γεγονότα, το διεθνές σύστημα που διαμορφώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι και την πτώση του κομμουνισμού, ήταν ισορροπημένο ή αλλιώς διπολικό. Μετέπειτα, και εκεί είναι που θα εστιάσουμε την προσοχή μας, την θέση του πήρε η μονοκρατορία των ΗΠΑ, ένα μονοπολικό σύστημα, με απουσία της ισορροπίας δυνάμεων αλλά ακμάζουσες αναδυόμενες δυνάμεις.
Αποτέλεσμα του μετασχηματισμού της διεθνούς τάξης, η Ευρώπη να επανακαθοριστεί, τόσο γεωγραφικά όσο και πολιτικά. Ο αντικαπιταλισμός ως ιδεολογική και πολιτική άποψη είχε πλέον ξεπεραστεί, προσδοκώντας ο συνασπισμός της Δύσης σε μία φιλελεύθερη ειρήνη και σταθερότητα. Ήταν όμως εφικτό και ιστορικά πραγματοποιήσιμο;
Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα και καθηγητή Francis Fukuyama, μέσα από το βιβλίο του ”Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος”, προέβλεψε την επικράτηση του Φιλελευθερισμού και της Δύσης, λόγο της πτώσης του Κομμουνισμού και του διαμελισμού της Ανατολικής Ευρώπης.
Η βασική θέση που παρουσίασε μέσα από τα γραφόμενα του μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: ” Από τον καιρό της Γαλλικής Επανάστασης η ιστορία είχε οδηγηθεί από μία κεντρική δυναμική σύγκρουση μεταξύ των δυνάμεων που υποστήριζαν τον κολεκτιβισμό και αυτών που επιδοκίμαζαν τα ιδανικά του αστικού ατομικισμού. Με την Ρωσική Επανάσταση του 1917 η ζυγαριά έγειρε καθαρά προς την πρώτη πλευρά, μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 70′. Ωστόσο η ζυγαριά άρχισε να γέρνει προς την άλλη πλευρά καθώς οι διάφορες προσπάθειες για οικονομικό σχεδιασμό στον Τρίτο Κόσμο άρχιζαν να εμφανίζουν σημάδια κόπωσης. Η αλλαγή αυτή έγινε ακόμα πιο έντονη όταν ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε την εξουσία στην ΕΣΣΔ το 1985 και άρχισε να αμφισβητεί παραδοσιακές σοβιετικές αντιλήψεις, και έγινε ακόμα πιο έκδηλη όταν ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε τελικά να εγκαταλείψει την Ανατολική Ευρώπη και οι λαοί αυτών των χωρών τάχθηκαν υπέρ της αστικής δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς, δίνοντας έτσι το τέλος στον ψυχρό πόλεμο με όρους αποκλειστικά υπέρ της Δύσης. ”
Η άποψη ενός Φιλελεύθερου και ειρηνικού κόσμου, στηρίχθηκε μέσα από βασικές παραμέτρους και απόψεις. Η Ιδέα της Δημοκρατίας, σύμφωνα και με τον Ιμμάνουελ Καντ, στηριζόταν στο ότι ” Όσο ο αυταρχισμός γεννούσε το πόλεμο, οι δημοκρατίες γεννούσαν την ειρήνη”. Άρα όσο περισσότερες δημοκρατίες υπήρχαν, κυρίως μετά την πτώση του κομμουνισμού, τόσο πιο ειρηνικός θα γινόταν ο κόσμος. Επίσης με την ανάδυση διεθνών οργανισμών, συγκρότηση βασικών θεσμών, αρχών και κανόνων, η αναρχία σε εσωτερικό και διεθνές επίπεδο θα εξαλειφόταν, ενώ μέσω της διαμεσολάβησης και επίλυσης συγκρούσεων θα μειώνονταν και οι πόλεμοι. Ακόμη, κυριαρχούσε η άποψη ότι με το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα, το εμπόριο θα διογκωνόταν, ενώ παράλληλα οι οικονομικές σχέσεις διαφόρων γεωγραφικών περιοχών θα έρχονταν πιο κοντά, στενεύοντας τις οικονομικές τους σχέσεις. Αποτέλεσμα θα ήταν η δημιουργία ισχυρών υλικών κινήτρων που θα ανάγκαζε τα κράτη να συμβιβαστούν ειρηνικά.
Αντιθέτως, μία διαφορετική άποψη και θεωρία των διεθνών σχέσεων, εξέφρασε μία πιο θλιβερή εικόνα του κόσμου που θα διαμορφωνόταν. Οι Ρεαλιστές θεωρητικοί προειδοποιούσαν για την μορφή που θα έπαιρνε το διεθνές σύστημα, μη μπορώντας τόσο η Αμερική όσο και τα άλλα δυτικά κράτη να αντιληφθούν τα γεγονότα που θα ακολουθούσαν.
Μέσα από την θεωρία της Παγκόσμιας Πολιτικής, το διεθνές σύστημα ήταν πάντα και θα εξακολουθεί να είναι ανταγωνιστικό και άναρχο, βλέποντας το όραμα του χάους και της σύγκρουσης να προβάλει στον ορίζοντα. Σύμφωνα και με τον διεθνολόγο John Mearsheimer, η νέα αυτή ευτυχία που κυρίευε τον δυτικό κόσμο, στηριζόταν σε μία παρερμηνεία της ιστορίας και του ψυχρού πολέμου. Η απαισιοδοξία του βασιζόταν κυρίως στην δομή του διεθνούς συστήματος μετά τον ψυχρό πόλεμο. Εκτιμούσε ότι ο διπολισμός της τότε εποχής είχε φέρει την τάξη και την σταθερότητα, ενώ η κατάρρευση του θα δημιουργούσε μονάχα νέα προβλήματα. Η πτώση του κομμουνισμού στην Ανατολή θα έφερνε στην επιφάνεια νέες εθνικές αναταραχές, ενώ η διασπορά των πυρηνικών όπλων θα δημιουργούσε κλίμα ανασφάλειας και φόβου.
Σημείο προσοχής είναι και η ανάλυση για τα μέρη του κόσμου όπου βίωναν φτώχεια και διάλυση. Η οικονομική και ανθρώπινη κατάρρευση για παράδειγμα στην Αφρική (π.χ. Γενοκτονία στη Ρουάντα 1994). Η ζωή για αυτούς τους ανθρώπους παρέμενε δύσκολη, φέρνοντας στην επιφάνεια θεμελιώδη ζητήματα διαθέσιμων φυσικών πόρων (π.χ. νερό, καλλιεργήσιμη γη, αλιεύματα, στέγαση και τροφή). Ο κόσμος πλέον χωριζόταν σε Περιοχές και Περιφέρειες, όπου οι δεύτεροι ζούσαν στις συνθήκες του Hobbes (ανασφάλειας, ανταγωνιστικότητας, ένστικτα της επιβίωσης).
Ακόμη η κονταρομαχία που θα ερχόταν ανάμεσα στους πολιτισμούς, σηματοδοτήθηκε με την 9/11 και την τρομοκρατική επίθεση στην καρδιά των ΗΠΑ. Η ”σύγκρουση των πολιτισμών”, του Samuel Huntington δεν άργησε να επαληθευτεί. Η Δύση ερχόταν σε αντίθεση με χώρες που δεν τηρούσαν αξίες όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, την διαφορετικότητα και την δημοκρατία. Οι νέοι ανταγωνισμοί σε θέματα ταυτότητας και πολιτισμού ξεφύτρωσαν σε περιοχές της Μέσης Ανατολής, στον Αραβικό Κόσμο και στην Ασία. Τρανό παράδειγμα αποτελεί μέχρι και σήμερα ο αγώνας του εξτρεμιστικού Ισλάμ και των φιλελεύθερων δημοκρατιών.
Μέσα από τις πιο πάνω θεωρίες και ερμηνείες οφείλουμε να καταθέσουμε μια σειρά από γεγονότα και αναλύσεις, ούτως ώστε να κατανοήσουμε το υπάρχον διεθνές σύστημα. Η πτώση του κομμουνισμού επέφερε έναν επανακαθορισμό των διεθνών ισορροπιών και της πολιτικής, εξάγοντας νέες μορφές πολέμου και νέες αναδυόμενες δυνάμεις.
Η ΕΣΣΔ υπέστη μία αναδιαμόρφωση του χώρου, δημιουργώντας νέες πολιτικές δυνάμεις μέσα από τα Έθνη Κράτη. Αυτό σε συνδυασμό με την διαδικασία της από-αποικιοποίησης, διαμέλισε τα έθνη και ευνοούσε την δημιουργία κρατών σε προτεκτοράτα της Δύσης και πολιτικές οντότητες υποταγμένες στην μονοκρατορία των ΗΠΑ. Παράλληλα διαμορφώθηκαν φορείς εξουσίας που ενεπλάκησαν άμεσα ή έμμεσα σε κράτη του Τρίτου Κόσμου και της Μέσης Ανατολής όπως είναι το ΝΑΤΟ, η ΕΕ και ο ΟΗΕ.
Μετά και τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 2001, η πολιτική αποδόμησης των κρατών μεταφέρθηκε στον αραβικό κόσμο. Στρατιωτικές επεμβάσεις της Αμερικής σε Ιράκ και Αφγανιστάν, άφησαν πίσω τους χάος και καταστροφή. Η έννοια του πολέμου όπως την διατύπωσε ο Κλαούσεβιτς, διαφοροποιήθηκε και ερμηνεύτηκε αλλιώς. Αναδιαμορφωμένη μέσα από τις κοινωνίες και τα κράτη, πήρε τη μορφή εμφυλίου πολέμου, εξωτερικών επεμβάσεων για αποκατάσταση της τάξης και της ειρήνης, νομιμοποιημένη από διεθνείς οργανισμούς και συμβούλια ασφαλείας. Κεντρικό σύνθημα των κινητοποιήσεων ήταν η ανθρωπιστική παρέμβαση και ανατροπή διεφθαρμένων και εγκληματικών καθεστώτων.
Η έννοια του εχθρού πήρε αόρατη μορφή. Ο τρομοκράτης δεν είχε πρόσωπο, ούτε και ταυτότητα. Δύσκολο να τον βρεις και να τον νικήσεις, η κήρυξη πολέμου κατά της τρομοκρατίας θα διαρκούσε για δεκαετίες. Ο Λιβυκός Εμφύλιος Πόλεμος το 2011 κατά του Καντάφι, ο Συριακός Εμφύλιος Πόλεμος κατά της Κυβέρνησης Άσαντ, η Αραβική Άνοιξη με την δημιουργία Ισλαμικού κράτους, σηματοδότησαν τις νέες μορφές πολέμου και τη χρήση νέων όπλων.
Εν κατακλείδι, η νέα εποχή στο διεθνές σύστημα, επέφερε ανακατατάξεις στα ισοζύγια δυνάμεων και στη μορφή των συγκρούσεων. Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός πήρε σάρκα και οστά σε ασταθή περιφερειακά κράτη, προκαλώντας την σύγκρουση πολιτισμών, αρχών και αξιών. Η ανεξιθρησκεία της Γαλλικής Επαναστάσεως με εκπρόσωπο την Δύση, ήρθε τις τελευταίες δεκαετίες να συγκρουστεί με θρησκευτικές τρομοκρατικές οργανώσεις. Αυτό, μέσα και από την ρεαλιστική σκοπιά, είναι μία ανακατανομή του γεωγραφικού χώρου επιρροής από τις μεγάλες δυνάμεις, με στόχο να σπάσει το μονοπώλιο εξουσίας της Αμερικής, στη βάση στρατηγικών και οικονομικών συμφερόντων.